Yaşlı İnsanlar Kırılgandır (Kırılgan İnsanlar İhtimam İster)

Geride kalan yaşantı ve yılları özlemle anmak,  aramak… Geçmişte yaşanan acıların insanı olgunlaştırıp, hayallerine gerçeklik kazandırdığını düşünmek…
Değişiklik ve yeniliklerden ürkmek…

Ölüm korkusuna kapılmak… Geçmişteki güzellikleri unutmak… Giderek daha fazla şeye özlem duymak, hayret etmek, hüzünlenmek…

Kalite-severliğimizin arttığını fark etmek… Konfor aramak… Fazlalaşan boş zaman nedeniyle –cesaretimiz var ise- yüzümüze sıkça ayna tutup,  kendimizle yüzleşmek… Yaşam kalitemizi yükseltmeğe çalışmak…

Hüznün kadrolu, coşkunun geçici olduğunu düşünmek… Yılların getirisi artıların tümünü birlikte değerlemeye almak… Hayatın dayadığı olumlu / olumsuz yeniliklere direnmek…

Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun “Yalnızlığın kadarsın / Yalnızlığın mis kokmalı / Yalnızlık dediğin büyük bir zindan / Dünyanın en büyük zindanı / Dinden imandan çıkarır / Ama öyle bir adam eder ki insanı “ dizelerini kendisine ithafen yazıldığını düşünmek…

Yaşlanma yaşam sürecinin önemli ve nihai bir aşaması. Gerileme ve kayıpların yaşandığı bu dönemde insanın kişiliği ile kendini algılayışında değişiklikler olması kaçınılmaz. Yaşlanan kişiye yönelik toplum ve çevre algısının değiştiğinden dış dünyayı terk ederek tamamen kendi dünyasına çekilmeyi tercih eden yaşlı kişi -çoğu kez- bunalıma girer.

Özgüveni, uyum yeteneği ve üretkenliği azalan, uyaranlara yanıtı geciken, belleği zayıflayan,, bunaltısı artan,  uyku düzeni bozulan, değer kaybına uğrayan, statüsü değişen, eş ve akranlarını kaybettiğinden karamsarlığa kapılan, ekonomik sorunları artan, fiziksel ve mental sağlığının –daha da– bozulacağı endişesi taşıyan, dışlandığını düşünerek  mutsuz olan yaşlının bunalıma girmesi mümkün.

Ortalama yaşam ömrünün pek çok değişkenin etkisiyle her geçen gün uzadığı günümüzde; yaşlanma sürecine giren kişilerin sorunlarını saptama ve çözmeye yönelik çok yönlü araştırmalar yapılması, uluslar arası ve ulusal düzeyde planlamalara gidilmesi, yeni yasal düzenlemeler yapılması ve çeşitli önlemler alınması sevindirici.

Her yaştaki insan yeni ortam ve mekanlara uyum sağlamakta güçlük çekse de yaşlılar alıştığı mekan ve çevreye bağımlılık geliştirdiğinden kısa süreli ayrılıklarda bile olumsuz etkilenir ve bir an önce geri dönmek ister. Yapılan çalışmalar bireyin çok yönlü iyilik halini sürdürebilmesi için alıştığı ortamda sevdikleriyle birlikte toplum içinde yaşlanmasının önemli olduğunu göstermiştir.

Ailelerin küçülmesi, kadının çalışması, akraba-komşu ilişkilerinin zayıflaması gibi nedenlerle yaşlının aile içinde evde bakımı her geçen gün daha da zorlaşmaktadır. Çoğu yaşlının bakımı için en uygun yer evi ise de; mekanın evsel bakıma göre düzenlenmesi, gerekli ekipman ve sarf malzemelerinin sağlanması, hastalık durumunda tıbbi donanım sağlanarak tedavi ve bakımının evde de sürdürülebilmesi sorunlara yol açmaktadır.

Bakım ve rehabilitasyon hizmetinin kalitesi yaşlının yaşam kalitesini arttırır.
Yaşlının -mümkün olduğunca- yaşamını kendi evinde / ailesinin yanında sürdürebilmesi için bakım hizmeti sorumluluğunun aile–toplum-devlet tarafından paylaşılması, yaşlıların evde bakımının sosyal güvenlik ve sosyal yardım sistemi içerisine alınması,
hizmet organizasyonunun sektörler arası işbirliğiyle yapılması
gerekir.

Yaşlılık alanında kullanılan “toplum temelli bakım” ve “yerinde yaşlanma” kavramlarının ortak yönü (kısaca); yaşlının çevresi ile olan ilişkisini güçlendirerek yaşamını alıştığı ortamda sürdürebilmesi bağlamında oluşan gereksinimlerini karşılayarak toplumsal yaşama dahil olması için çaba harcamak ve tıbbi bakımını desteklemek olduğu söylenebilir.

Tüm dünyada yaşlı bakımının toplum olanaklarıyla desteklenmesi amaçlı hizmetlerin sınırları çok geniş olup, her ülkede değişik şekilde çeşitlendirilmiş ise de yaşlılara yönelik en yaygın hizmet türünün dışarıdan ve profesyonellerle desteklenen evde bakım modeli olduğunu söylemek mümkün.

 Yaşlıların kurumsal bakımına ilişkin olarak dünyadaki genelindeki uygulamaya bakıldığında; 

·        Kısmi/tam olarak sürekli bakıma gereksinim duyan, tüm olanakları tüketmiş, kendi başına bağımsız olarak yaşamını sürdüremeyen, sosyal ve psikolojik açıdan yalnızlık ve güvenlik gereksinimi duyan yaşlılara huzurevlerinde,

·         Ağır somatik ve psişik sorunları olan yaşlılara tıbbi refakat ve terapi imkanları bulunan sağlık kuruluşu niteliğindeki bakımevlerinde

hizmet verildiği görülmektedir.

Ülkemizde semt yaşlılarına yönelik evsel bakım ve gündüzlü bakım hizmetleri yaygın olmayıp bakım modeli huzurevi olarak biçimlendiğinden; kendi evinde bağımsız olarak yaşayabilecek koşullarda olup, tedavi, bakım, refakat ve terapi imkanı bulamayan, evini ve kendisini geçindirecek kadar geliri bulunmayan,  ev işi yapabilecek fiziki gücünü yitirdiğinden desteğe ihtiyaç duyan  yaşlılar huzurevini tercih etmektedir.

Kurumsal bakımdaki yaşlı; 

• bildiği/alıştığı/hakim olduğu, kendini güvende ve özgür hissettiği, anılarıyla beraber olduğu evindeki yaşamdan uzaklaşıp, huzurevinde de çevre denetimini göreli olarak yitirdiğinden yeni konumunu kabullenemeyerek  uyum sorunları yaşar.
• ilk kez karşılaştığı farklı yaşam deneyimleri, kültürü, eğitimi ve sosyo-ekonomik koşulları olan akranlarıyla bir arada olmak ve ortak kullanım alanlarını  paylaşmaktan kaynaklı sorunlar yaşar.
• statü kaybına uğradığını düşüncesiyle değişik savunma mekanizmaları geliştirerek davranış bozukluğu gösterir.
• toplumsal hayattan soyutlandığını düşünür.
• aile yakınlığı, sevgisi ve ilgisinden, bedensel temaslardan yoksun kaldığından öz güveninin azalması dahil psikolojik sorunlar ve sosyal yoksunluklar yaşar.
• bu bakım biçiminin doğası gereği vardiya sistemiyle çalışan görevlilerle düzenli ilişki geliştirmekte zorlanır.
• gereksinimlerinin fark edilmesi, sorunlarının çözümlenmesi aksadığından, hizmette yetersizlikler oluştuğunda mutsuz olur.
• sosyal yardımlarla desteklenmeyip, ekonomik (yoksulluk) nedenlerle kuruma yerleştirildi ise bunu  kabullenmekte zorlanır.

• aile ve yakınları yanında bakılamayan, istismar ve ihmale maruz kalan, toplumun yaygın ve geçerli ahlak kurallarına aykırılığı olan yaşlılarla aynı bina içinde bakılmaktan kaynaklı sorunlar yaşar.

Yaşlının toplum içinde üretken ve bağımsız hale gelerek, yaşam sürdürmesi amacıyla  bakım  gereksinimi olan yaşlıya;

• kendi (bildiği, alıştığı, hakim olduğu, kendini güvende ve özgür hissettiği, anılarının olduğu)  ortamında (evinde / çevresinde)
•  yaşamını bağımsız olarak sürdürmek, yaşam kalitesini arttırmak amacıyla
• farklı meslek elemanlarından (Doktor, Hemşire,Sosyal Hizmet Uzmanı, Psikolog, Fizyoterapist, Diyetisyen, Bakım Elemanı ve diğer görevliler) oluşan bir ekibin sürekli / süreli olarak,
•  kapsamlı ve organize bir biçimde
• koruyucu, önleyici, tedavi edici
• hizmet (psiko-sosyal , fizyolojik – tıbbi destek, sosyal hizmet)  sunulması

olarak tanımlanan bu hizmetler; sağlık-sosyal hizmet kurumlarında gündüzlü / evinde yaşayanlara ev içinde/dışında verilmektedir.

Ülkemizde yaklaşık her 200 yaşlıdan sadece 1’i huzurevinde, 199’u ise evinde yaşamaktadır. Dünyada ve ülkemizde bu denli yaygın ve kurumsal bakıma görece de ekonomik olan ev içi bakımın ev dışı hizmetlerle desteklenmesi, bakım verenlerin ve aile üyelerinin profesyonellerce eğitilmesinin önemini ortaya koymaktadır.

• Yaşlı bakım elemanınca evde yaşlının durumu ve gereksinimlerine uygun olarak değişen sürede temizlik, diyet yemeği yapma, çamaşır yıkama-ütüleme, ilaç temini, alışveriş, fatura takibi, sosyal ve psikolojik destek verilmesi(Yardım)
• Öz bakımını yapamayan yaşlının tırnak kesimi, saç-sakal tıraşı, banyo ve beslenme gibi gereksinimlerinin eğitimli bir personel tarafından gün içinde yapılacak ziyaretlerle karşılanması.(Takip)
• Profesyonel sağlık / yardımcı sağlık personelince yaşlıya tıbbi bakım, hemşirelik, fizyoterapi gibi hizmetlerin yaşlıya evinde verilmesi ve hastalandığında izlenmesi. (Sağlık hizmeti)
• Yaşlının geçici-süreli olarak 24 saatlik bakımının hemşire/yaşlı bakım elemanı tarafından sağlanması.(Süreli bakım)
• Yemeğini yapamayan yaşlıların evlerine günde üç öğün sıcak yemek götürülmesi. (Ev yemek servisi)
• Ev telefonuna bağlanan ‘Tele-Yardım Merkezi özel telefon hattı aracılığıyla yaşlının acil durumlarda merkeze alarm vermesi sonrası operatörün harekete geçerek ailesine haber vermesi, -gerekiyorsa- eve doktor, itfaiye, ambulans yönlendirmesi.

(Telefonla yardım)

• · Yaşlının evindeki her türlü küçük onarım ve tamirat işlerinin yapılması (Ev bakım-onarım hizmeti)

Ülkemizde yaşlılara yönelik örgütlü sosyal hizmetler yoğunluklu olarak kamu tarafından verilmektedir.

Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) Genel Müdürlüğü; sosyal yoksunluk ve/veya ekonomik yoksulluk içinde bulunan yaşlıların yaşam standartlarını koruma ve yükseltme amaçlı hizmetleri planlamak, düzenlemek, izlemek, koordine etmek ve denetlemekle görevlendirilmiştir.

Kurumsal bakımı hizmetlerini üç Yönetmelik dayanağında veren SHÇEK’e bağlı;

• “60 yaş üzerindeki yaşlı kişileri huzurlu bir ortamda korumak, bakmak, sosyal ve psikolojik gereksinimlerini karşılamak amacıyla kurulan yatılı sosyal hizmet kuruluşu olan huzurevleri,
• “60 yaş üzerindeki yaşlı kişilerin yaşamlarını sağlık, huzur ve güven içinde sürdürmesi, kendi kendilerini idare edebilecek şekilde rehabilitasyonlarının sağlandığı, tedavisi mümkün olmayanların ise sürekli olarak özel bakım altına alındığı yatılı sosyal hizmet kuruluşu” olan Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri bulunmaktadır.

Huzurevi ve Merkez sayısı toplamı 76, kapasitesi ise 7799’dur. Mevcut 57 kuruluşta toplam 2628 kapasite özel bakım / bakım rehabilitasyon hizmetine gereksinim duyan yaşlılara ayrılmıştır.

Kurum ayrıca gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişilerince ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarınca açılan huzurevi ve bakımevi hizmetlerinin de takibini yapmaktadır.

Özel Huzurevi sayısı 156, toplam kapasitesi ise 8443, Kamu kurum kuruluşlarına bağlı huzurevi sayısı ise 27 olup kapasitesi de 4528’dir.

Yaşlılara verilen bakım hizmetlerinin yaygınlaştırılması, artırılması ve çeşitlendirilmesinden hareketle;

• “Yaşamını evde yalnız / ailesi ile birlikte sürdüren yaşlılara boş zamanlarını değerlendirmelerine yardımcı olmak, yaşam koşullarını iyileştirmek, günlük yaşamla ilgili etkinliklerine yardımcı olmak, rehberlik ve mesleki danışmanlık yapmak, kendi olanakları ile karşılamakta güçlük çektikleri konularda destek hizmetleri vermek, sosyal ilişkilerini ve aktivitelerini artırmak” amacıyla 4 ilde bine yakın yaşlının yararlandığı 5 Yaşlı Dayanışma Merkezi,
• “Ailesi yanında yaşayan alzheimer hastası yaşlıların evde tek başına kalmasından kaynaklanan riskleri ortadan kaldırarak güvenliğini sağlamak, çeşitli etkinliklerle aktif hale getirerek ajitasyonunu azaltabilmek amacıyla Ankara Ümitköy Huzurevi bünyesinde “Alzheimer Hastası Yaşlılar Gündüzlü Bakım Merkezi”

hizmet vermektedir.

Temmuz’2008’de yürürlüğe giren “Özel Huzurevleri İle Huzurevi Yaşlı Bakım Merkezleri Yönetmeliği ile “Yaşlı Hizmet Merkezlerinde Sunulacak Gündüzlü Bakım İle Evde Bakım Hizmetleri Hakkında Yönetmelik”le getirilen düzenlemeler yaşlılara özel huzurevleri ya da Yaşlı Hizmet Merkezleri bünyesindeki birimlerde verilecek gündüzlü bakım hizmetini içermektedir.

Gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişileri tarafından açılacak Huzurevi ile Yaşlı Bakım Merkezlerinde(YHM)  55 yaşını bitirmiş yaşlılığa bağlı demans /Alzheimer hastası,  ağır felçli, yatağa bağımlı veya özel bakımı gerektiren diğer hallerde, başkasının desteğine ihtiyaç duyan yaşlılara 24 saat yatılı hizmet verilebilecektir.

Yararlanacaklar için hazırlanacak bakım planında yaşlının bireysel özellikleri ve ihtiyaçları göz önüne alınarak verilecek hizmetin içerik ve sıklığı yer alacak ve hizmet  sosyal çalışmacı, doktor, psikiyatri fizyoterapist, diyetisyen, sağlık memuru, hemşire ve yaşlı bakım elemanından oluşan bir ekip tarafından sunulacaktır.

Kapasite dahilinde geçici süre ile yatılı / gündüzlü yaşlı kabul edilebilecek olan bu merkezlere ödenecek aylık bakım ücreti Valiliklerce saptanacaktır.

SHÇEK bünyesinde açılacak YHM; yaşlılara merkez binasında ya da evinde sosyal-psikolojik destek hizmeti verilebileceği gibi, hasta olanlara da gündüzlü bakım hizmeti verilebilecektir.

YHM’nde evinde yaşam sürdüren yaşlılara boş zamanlarını çeşitli aktivitelerle değerlendirme, sosyal ilişkilerini arttırma ve günlük yaşam aktivitelerini geliştirmeleri desteklenerek yaşam kalitelerinin yükseltilmesine yardımcı olunabileceği gibi, hasta olan yaşlılara da ev ortamının iyileştirilmesi, boş zamanlarının değerlendirilmesi, sosyal, psikolojik ve sağlık ihtiyaçlarının karşılanması, günlük yaşam etkinliklerine destek hizmeti verilebilecektir.

Yönetmelik; evde bakım hizmetinin yaşlı/yakınlarının talebi ve hizmet gereklerine göre gece/gündüz, hafta sonu ve tatil günleri gerektiğinde 24 saat kesintisiz ya da saptanan saatlerde verilebileceği, yaşlı yakınlarını bilgilendirici eğitim programları düzenlenebileceği, yaşlıların özel, resmi ve hukuki sorunlarının çözümünde rehberlik ve danışmanlık yapılabileceği gibi hükümler de içermektedir.

Yakınımızdaki yaşlıların kurumsal bakımdan yararlanmasına karar verme sürecinde uygun bir huzurevi ararken;

der bir şiirinde. Hayatın zaten kırılmamak ve kurumamak mücadelesine dayandığını bilenlerin evlerindeki ya da huzurevlerindeki yaşlıların kırılmasına da, kurumasına da izin vermeyeceğine olan inancımla…

*Şadiye Dönümcü. Sosyal Hizmet Uzmanı [email protected].

** Bu yazıda,

• ‘bianet.org’ ve ‘sosyalhizmetuzmani.org’ web sitelerinde yayımlanan yazılarımdan,
•  ‘shcek.gov.tr’ ve  ‘evdebakim.org’ web sitelerinden,
• SHÇEK 26. Danışma Kurulu Ön Çalışma Raporu (2007)ndan,
• SHÇEK Yaşlı Bakım hizmetlerine ilişkin mevzuattan,
• Editörlüğünü yaptığım  “Yaşlılık El Kitabı”ndan (SHÇEK,1996)

 yararlandım.

Bu yazı “Alzheimer Derneği Mersin Şubesi’nce 6-12 Ekim.2008 tarihleri Silifke-Kapızlı Akdeniz İhracatçılar Birliği(AKİB) Tesislerinde ‘Unutsalar Da Artık Unutulmayacaklar’ sloganıyla; “Alzheimer hastaları ve yakınları arasındaki dayanışmanın desteklendiği, kişilerin haberdarlık düzeyini artıracak çok-disiplinli özel bir eğitim programı ile hastalara daha bilinçli yaklaşımın temin edilmesi ve ülke çapında özgün stratejilerin geliştirilmesi için uygun bir alt yapının hazırlanması” amacıyla düzenlenen 1. Alzheimer Eğitim Kampı programında yer alan ‘bakımevine geçiş’ başlıklı oturum için hazırlanmıştır.

Not: Bu Yazı bianet.org Sitesinde Yayınlanmaktadır.