Yaşlıya Yönelik Politikalar

Yaşlıya Yönelik Politikalar ve Aile Hekimliği Prof. Dr. Hakan Yaman, Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği AD, Antalya U & lkemizde yaşlanma ile ilgili çalışmalar son yıllarda ivmelenerek artış eğilimindedir. Yaşlanan bireyin sağlığı kavramı birçok bilim alanı tarafından ele alınması, çok yönlü olması ve multidisipliner bir işbirliğine ihtiyaç duyulması nedeniyle bu konuyla ilgili birçok çıktının birikmesine neden olmuştur. Ancak bu konu ile ilgili farklı girişimler bu hususla ilgili bir politika ortaya koymaya çalışmış olsa da henüz tüm politikaları tek vücutta toparlayan bir kurum ve bünye oluşmamıştır. Bu yazıda bu konuyla ilgili çalışmalardan ve özelinde aile hekimliği ile ilgili çalışmalardan söz etmek isterim. Öncelikle yaşlanma kavramının öneminde bahsedecek olursak, ülkemizde 65 yaş ve üstü nüfus irdelendiğinde 2013 yılı itibariyle toplam nüfusun %7.7’sinin 65 yaş ve üstü nüfusu oluşturduğu anlaşılmaktadır. Cinsiyet dağılımına bakıldığında ise kadınların oranının (%8.7), erkeklerden daha fazla olduğu anlaşılmaktadır (%6.7). Nüfus oranları ise yıllar geçtikçe artış eğilimindedir (2010=%7.2; 2011=%7.3, 2012=%7.5). (Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçları, 2007-2013). Uzun vadeli nüfus projeksiyonlarına bakılacak olursa aşağıdaki tablo ortaya çıkacaktır (Şekil 1) (TÜİK, Nüfus Projeksiyonları, 2013-2075). Bu koşullar altında 65 yaş ve üstü nüfusunun oranı 2023 yılında %10.2, 2050 yılında %20.8 ve 2075 yılında %27.7; 85 yaş ve üstü nüfusunun oranının ise 2023 yılında %0.8, 2050 yılında %2.6 ve 2075 yılında %5.2 olması beklenmektedir. (TÜİK, Nüfus Projeksiyonları, 2013-2075). Ülkemiz yaşlı nüfus bakımından 2012 yılı itibariyle 91. sırada yer almaktadır ve nüfus bakımından “yaşlı” ülke konumundadır (İstatistiklerle Yaşlılar, 2013. TUİK Haber Bülteni. 19 Mart 2014. Sayı: 16057). Tahminlere göre önümüzdeki 25 yılda ülkemiz en hızlı yaşlanan ikinci ülke konumunda olacak ve “çok yaşlı ülke” statüsüne erişecektir. (Cankurtaran M, Yeşil Y. Türkiye’de Geriatri-Güncel Durum. Kuşaklararası Dayanışma ve Aktif Yaşlanma Sempozyumu Bildirileri. Ankara. 18-24 Mart 2012.). (İstatistiklerle Yaşlılar, 2013. TUİK Haber Bülteni. 19 Mart 2014. Sayı: 16057). Ekonomik boyutu irdelendiğinde yaşlı bağımlılığı giderek artmaktadır. Tek kişilik hanelerin %42.2’sinde yaşlılar ve ağırlıklı olaarak kadın yaşlılar yaşamaktadırlar. Bu hanelerin %14.4’ünün tuvaleti hane dışında bulunmaktadır. Hanelerin %21.7’sinde en az bir yaşlı birey yaşamaktadır ve yaşlılara mutluluk kaynakları sorulduğunda %67’si aileleri olduğunu bildirmişlerdir. (İstatistiklerle 461 www.pmdergi.web.tr • yıl: 15 • sayı: 129 • mart-nisan 2020 ¦ 11 Yaşlıya Yönelik Politikalar ve Aile Hekimliği Prof. Dr. Hakan Yaman, Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği AD, Antalya • • Ülkemizde yaşlanma ile ilgili çalışmalar Bu koşullar altında 65 yaş ve üstü son yıllarda ivmelenerek artış nüfusunun oranı 2023 yılında %10.2, eğilimindedir. 2050 yılında %20.8 ve 2075 yılında Yaşlanan bireyin sağlığı kavramı %27.7; 85 yaş ve üstü nüfusunun birçok bilim alanı tarafından ele alınması, oranının ise 2023 yılında %0.8, 2050 çok yönlü olması ve multidisipliner bir yılında %2.6 ve 2075 yılında %5.2 işbirliğine ihtiyaç duyulması nedeniyle olması beklenmektedir. (TÜİK, Nüfus bu konuyla ilgili birçok çıktının Projeksiyonları, 2013-2075). Ülkemiz birikmesine neden olmuştur. Ancak bu yaşlı nüfus bakımından 2012 yılı konu ile ilgili farklı girişimler bu hususla itibariyle 91. sırada yer almaktadır ilgili bir politika ortaya koymaya çalışmış ve nüfus bakımından “yaşlı” ülke olsa da henüz tüm politikaları tek konumundadır (İstatistiklerle Yaşlılar, vücutta toparlayan bir kurum ve bünye 2013. TUİK Haber Bülteni. 19 Mart oluşmamıştır. 2014. Sayı: 16057). Tahminlere göre Bu yazıda bu konuyla ilgili önümüzdeki 25 yılda ülkemiz en hızlı çalışmalardan ve özelinde aile hekimliği yaşlanan ikinci ülke konumunda olacak ile ilgili çalışmalardan söz etmek isterim. ve “çok yaşlı ülke” statüsüne erişecektir. Öncelikle yaşlanma kavramının (Cankurtaran M, Yeşil Y. Türkiye’de öneminde bahsedecek olursak, ülkemizde Geriatri-Güncel Durum. Kuşaklararası 65 yaş ve üstü nüfus irdelendiğinde 2013 Dayanışma ve Aktif Yaşlanma yılı itibariyle toplam nüfusun %7.7’sinin Sempozyumu Bildirileri. Ankara. 65 yaş ve üstü nüfusu oluşturduğu 18-24 Mart 2012.). (İstatistiklerle anlaşılmaktadır. Cinsiyet dağılımına Yaşlılar, 2013. TUİK Haber Bülteni, bakıldığında ise kadınların oranının 19 Mart 2014. Sayı: 16057). Ekonomik (%8.7), erkeklerden daha fazla olduğu boyutu irdelendiğinde yaşlı bağımlılığı anlaşılmaktadır (%6.7). Nüfus oranları giderek artmaktadır. Tek kişilik hanelerin ise yıllar geçtikçe artış eğilimindedir %42.2’sinde yaşlılar ve ağırlıklı olaarak (2010=%7.2; 2011=%7.3, 2012=%7.5). kadın yaşlılar yaşamaktadırlar. Bu (Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi hanelerin % 14.4’ünün tuvaleti hane sonuçları, 2007-2013). Uzun vadeli dışında bulunmaktadır. Hanelerin nüfus projeksiyonlarına bakılacak %21.7’sinde en az bir yaşlı birey olursa aşağıdaki tablo ortaya çıkacaktır yaşamaktadır ve yaşlılara mutluluk (Şekil 1) (TÜİK, Nüfus Projeksiyonları, kaynakları sorulduğunda %67’si aileleri 2013-2075). olduğunu bildirmişlerdir. (İstatistiklerle 1 I ?Pı46 www.pmdergi.web.tr • yıl: 15 • sayı: 129 • mart-nisan 2020

2013-2075 Yaşlı Nüfus Projeksiyonları. 100000000 80000000 60000000 40000000 20000000 0 433956 2013 2023 89172088 65 ve üstü 85 ve üstü Toplam 2050 24672343 4629025 2075 Yaşlılar, 2013. TUİK Haber Bülteni. 19 Mart 2014. Sayı: 16057) Ülkemizin yaşlandığı gereceğini dikkate alınarak ülkemizde yaşlı bireylere yönelik farklı girişimlerde bulunulmaktadır. Bu çalışmalardan bir tanesi Devlet Planlama Teşkilau tarafından 2007 yılında yayınlanan “Türkiye”de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı” belgesidir. Ardından başta Sağlık Bakanlığı olmak üzere farklı kamu kurum ve kuruluşlar yaşlı sağlığı ve bakım konularını ele alan çalışmalarda yapmışlardır. (Cankurtaran M, Yeşil Y. Türkiye”de GeriatriGüncel Durum. Kuşaklararası Dayanışma ve Aktif Yaşlanma Sempozyumu Bildirileri. Ankara. 18-24 Mart 2012.) Bu konuyla ilgili günümüzde birçok meslek ve sivil toplum örgütü emek sarf etmektedir. Akademik dünyada ise birçok alan kendi katkıları doğrultusunda bu alanı bir araştırma alanı olarak seçmiş durumdadır. Aile hekimliği alanı ise yaşlı bireylerin sağlığı ile ilgilenen klinik bilim alanları arasında yer almaktadır. Aile hekimliği ülkemiz nüfusuna olan yaygın etkisi ile eşsiz konumdadır. Ülkemizde hizmet veren yaklaşık 21.000 aile sağlığı birimi ile 7 6 milyonluk bir nüfusa hizmet verilmektedir. Bu çerçevede 2013 yılı verileriyle yaklaşık 6.5 milyon 65 yaş ve üstü kişi ve 434.000 85 yaş ve üstü kişi aile hekimlerinden sağlık hizmeti beklemektedirler. İstatistiklere bakılacak olursa her beş evden birinde en az bir yaşlı bulunmaktadır. Tek kişilik hanelerin yarıya yakınında bir yaşlı oturmaktadır. Bu nüfusun önemli bir oranı yaşları ilerledikçe bağımlı hale gelecek, kognitif sorunlar yaşamaya başlayacak ve diğer tedavisi olmayan sağlık sorunlarında muzdarip olacaklardır. Bu bireylere epizodik sağlık bakım hizmeti sunmak olanaklı olmadığı gibi, bir kısmını ev ortamından dışarıya çıkarmak da mümkün olmamaktadır. Bir kısmı evde bakım desteğine ihtiyaç duyacak, diğer bir kısmının ise ailesi yok ise bakımevinde kalması gerekecektir. Bu sorunlar kent merkezlerinde ve metropollerde anlaşılmış durumda ve Sağlık Bakanlığının sunmuş olduğu evde sağlık hizmetleri aracılığıyla giderilmeye çalışılmaktadır. Bazı belediyeler ise sundukları evde bakım hizmetleri ile evde sağlık hizmetlerinden öte bakıma muhtaç nüfusa hitap etmeye çalışmaktadırlar. Ancak ilçeler düzeyinde ve kırsalda bu hizmetlerin sağlanmasında ve hizmet bekleyene ulaşımda eksiklikler bulunmaktadır. Bakıma muhtaç olan yaşlı bireyin ağırlıklı sağlık hizmetleri yönünden ihtiyaçları olmasına rağmen; bakım, finansman, sosyal, kültürel, rekreasyonel, danışmanlık, 2020 mart-nisan • sayı: 129 • yıl: 15 • www.pmdergi.web.tr ^¦ I ılı II \ “ı 11 T n^ı 100000000 -1 1 1 | 84247088 «3475575 89172088 80000000 J 1 SWM/a 76481847 65 ve üstü 60000000 85 ve üstü 40000000 Toplam 19484834 i 20000000 – 6461103 8624453^– „ 2398880 , 4629025 433956 2013 2023 2050 2075 Yaşlılar, 2013. TUİK Haber Bülteni. 19 Mart hizmeti beklemektedirler. İstatistiklere 2014. Sayı: 16057) bakılacak olursa her beş evden birinde Ülkemizin yaşlandığı gereceğini dikkate en az bir yaşlı bulunmaktadır. Tek kişilik alınarak ülkemizde yaşlı bireylere yönelik hanelerin yarıya yakınında bir yaşlı farklı girişimlerde bulunulmaktadır. Bu oturmaktadır. Bu nüfusun önemli bir oranı çalışmalardan bir tanesi Devlet Planlama yaşları ilerledikçe bağımlı hale gelecek, Teşkilau tarafından 2007 yılında yayınlanan kognitif sorunlar yaşamaya başlayacak ve “Türkiye”de Yaşlılann Durumu ve Yaşlanma diğer tedavisi olmayan sağlık sorunlarında Ulusal Eylem Planı” belgesidir. Ardından başta muzdarip olacaklardır. Bu bireylere Sağlık Bakanlığı olmak üzere farklı kamu epizodik sağlık bakım hizmeti sunmak kurum ve kuruluşlar yaşlı sağlığı ve bakım olanaklı olmadığı gibi, bir kısmını ev konularını ele alan çalışmalarda yapmışlardır. ortamından dışarıya çıkarmak da mümkün (Cankurtaran M, Yeşil Y. Türkiye”de Geriatri- olmamaktadır. Bir kısmı evde bakım Güncel Durum. Kuşaklararası Dayanışma ve desteğine ihtiyaç duyacak, diğer bir Aktif Yaşlanma Sempozyumu Bildirileri. kısmının ise ailesi yok ise bakımevinde Ankara. 18-24 Mart 2012.) kalması gerekecektir. Bu konuyla ilgili günümüzde birçok Bu sorunlar kent merkezlerinde ve meslek ve sivil toplum örgütü emek sarf metropollerde anlaşılmış durumda ve etmektedir. Akademik dünyada ise birçok Sağlık Bakanlığı”nm sunmuş olduğu evde alan kendi katkıları doğrultusunda bu alanı sağlık hizmetleri aracılığıyla giderilmeye bir araştırma alanı olarak seçmiş durumdadır. çalışılmaktadır. Bazı belediyeler ise Aile hekimliği alanı ise yaşlı bireylerin sundukları evde bakım hizmetleri ile evde sağlığı ile ilgilenen klinik bilim alanları sağlık hizmetlerinden öte bakıma muhtaç arasında yer almaktadır. Aile hekimliği nüfusa hitap etmeye çalışmaktadırlar. Ancak ülkemiz nüfusuna olan yaygın etkisi ile ilçeler düzeyinde ve kırsalda bu hizmetlerin eşsiz konumdadır. Ülkemizde hizmet veren sağlanmasında ve hizmet bekleyene yaklaşık 21.000 aile sağlığı birimi ile ulaşımda eksiklikler bulunmaktadır. 7 6 milyonluk bir nüfusa hizmet verilmektedir. Bakıma muhtaç olan yaşlı bireyin ağırlıklı Bu çerçevede 2013 yılı verileriyle yaklaşık sağlık hizmetleri yönünden ihtiyaçları 6.5 milyon 65 yaş ve üstü kişi ve 434.000 olmasına rağmen; bakım, finansman, 85 yaş ve üstü kişi aile hekimlerinden sağlık sosyal, kültürel, rekreasyonel, danışmanlık, 2020 mart-nisan * sayı: 129 « yıl: 15 • www.pmdergi.web.tr |47

beslenme, dini vb. ihtiyaçlarına da yönelik ek hizmederin sunulması gerekmektedir. Bu hizmetlerin ise tek elden ve merkezden koordinasyonu son derece faydalı olacaktır. Koordinasyonun merkezi ilçe düzeyinde konumlandırılmalıdır. Her ilçe yerelde olanak ve ihtiyaçları doğrultusunda planlamalannı yapıp, hizmet sunabilmelidir. Koordinasyon merkezi ise “Yaşlı Dostu Döşemealtı” projesi çerçevesinde yapıldığı gibi kaymakamlık bünyesinde bir birim biçiminde faaliyet göstermelidir. Bu koordinasyon merkezi kamunun sunduğu tüm hizmetleri tek bir çatı altında toplayıp (evde sağlık hizmetleri dahil), muhtaç bireylere bir bütün halinde ulaşabilmelidir. Bu tarz bir örgütlenme multidisipliner bir ekip anlayışı ile farklı ekipler oluşturabilir. Oluşturduğu ekipler ile aile hekimlerinin talebi ya da doğrudan başvuru üzerine evde sağlık hizmetleri ve lüzumu halinde evde yaşam sonu bakım hizmeti sunabilir. Uzman görüşü gereken durumlarda randevu almak ve transportu sağlamak koşuluyla hastanın ilgili hastaneye ulaşımını ve hastaların “vaka yönetimini1” gerçekleştirebilir. Aile hekimleri bu çerçevede yaşlı hastalarının bakımını kolaylaştırabilir ve sürdürülebilir hale getirebilir. Bu ekipte yaşlı bireylerin değerlendirilmesinde aile hekimlerine yardımcı olabilir ve bireylerin bakım evi talebi söz konusu olduğunda aracılık yapabilir. İleri yaşam talimatları konusunda hukuki danışmanlık verebilir. Belediye ve diğer kamu kurum kuruluşlarının rekreasyonel çalışmalarına aracılık edebilir. İlçe düzeyinde kurulacak olan “Yaşlı dostu Koordinasyon Merkezleri” yaşlı ve engelli bireylere yönelik sunulacak olan sağlık, sosyal ve bakım hizmetlerinin entegrasyonunu sağlayıp, yaşlı ve yakınlarının bu hizmetlere erişimini kolaylaştıracaktır. Aile hekimleri ise koordinasyon merkezlerinin sunduklan hizmetlerden yararlanıp, hastalarının sağlıklarının gelişimine katkı sağlayacak olacak ve koruyucu sağlık hizmeti sunacaklardır. Aile hekimlerini ve ekibi söz konusu yaşlılığa ilişkin sorunlara duyarlı kılabilmek amacıyla eğitimler sürdürülmeli ve aile sağlığı merkezi ve ya da ev ortamında kolay uygulanabilir ve isabet gücü yüksek olan maliyet etkin enstrümanlar geliştirilmelidir (Örn. Yaşlı Dostu ASM Enstrümanı). Bu hususta AHUZEM aracılığıyla sunulan 2. Aşama Aile Hekimliği Eğitimlerin oldukça başarılı olduğu kanaatindeyim. Bu uzaktan eğitim yöntemi ile verilen eğitimler neticesinde “Yaşlı Sağlığı” konularında 18000 civarında aile hekimine ulaşılmış ve bilgilendirme yapılmıştır. Yerelde Sağlık Müdürlükleri aracılığıyla düzenlenecek olan beceri eğitimleri ile bu konu geliştirilebilir ve toplum içinde handikaplı konumda olan yaşlı bireylere yönelik daha da olumlu bir tutum ve bakım geliştirilebilir. Benzeri eğitimler aile sağlığı elemanları ve toplum sağlığı çalışanlarına da planlanmalıdır. Aile hekimlerinin yaşlı bireylere sunmuş oldukları sağlık hizmetlerini standartize etmek ve olanaklıysa kanıta dayalı hale getirmek amacıyla rehberler hazırlanması ve rehberlere göre hizmet verilmesi teşvik edilmelidir. Özellikle kırsal bölgede yalnız çalışan aile hekimlerine uzaktan eğitim olanağı yanı sıra telekonsültasyon yapma olanağı sunulmalıdır. Telekonsültasyon tıp fakülteleri bünyesinde bulunan merkezler aracılığıyla yürütülmelidir. Giderek yaşlanan ülkemizin vatandaşlarına kolay erişilebilir ve hakkaniyetli sağlık hizmeti sunumu konusunda aile hekimliğinin önemli katkıları olacaktır. Sahada ve özellikle yaşlanmanın ve yalnızlığın yoğun olduğu kırsal bölgelerde bu konuda önemli gereksinimler bulunmaktadır. Sağlık alt yapısının nispeten zayıf olduğu ve insan kaynağı bakımından güçlendirilmesi gereken bu bölgelerde eğitim ve telekonsültasyon gibi olanaklar sunulmalı ve yaşlı bireylerin bakımını koordine edecek “Yaşlı Dostu Koordinasyon Merkezleri” kurularak bu hizmetler hayata geçirilmelidir. 481 www.pmdergi.web.tr • yıl: 15 • sayı: 129 • mart-nisan 2020 beslenme, dini vb. ihtiyaçlarına da yönelik Aile hekimlerini ve ekibi söz konusu ek hizmetlerin sunulması gerekmektedir. yaşlılığa ilişkin sorunlara duyarlı kılabilmek Bu hizmetlerin ise tek elden ve merkezden amacıyla eğitimler sürdürülmeli ve aile koordinasyonu son derece faydalı olacaktır. sağlığı merkezi ve ya da ev ortamında kolay Koordinasyonun merkezi ilçe düzeyinde uygulanabilir ve isabet gücü yüksek olan konumlandırılmalıdır. Her ilçe yerelde maliyet etkin enstrümanlar geliştirilmelidir olanak ve ihtiyaçları doğrultusunda (Örn. Yaşlı Dostu ASM Enstrümanı), planlamalarını yapıp, hizmet sunabilmelidir. Bu hususta AHUZEM aracılığıyla sunulan Koordinasyon merkezi ise “Yaşlı Dostu 2. Aşama Aile Hekimliği Eğitimlerin Döşemealtı” projesi çerçevesinde yapıldığı oldukça başarılı olduğu kanaatindeyim. Bu gibi kaymakamlık bünyesinde bir birim uzaktan eğitim yöntemi ile verilen eğitimler biçiminde faaliyet göstermelidir. Bu neticesinde “Yaşlı Sağlığı” konularında koordinasyon merkezi kamunun sunduğu 18000 civarında aile hekimine ulaşılmış tüm hizmetleri tek bir çatı altında toplayıp ve bilgilendirme yapılmıştır. Yerelde Sağlık (evde sağlık hizmetleri dahil), muhtaç Müdürlükleri aracılığıyla düzenlenecek olan bireylere bir bütün halinde ulaşabilmelidir. beceri eğitimleri ile bu konu geliştirilebilir Bu tarz bir örgütlenme multidisipliner bir ve t0Plum iÇinde handikaplı konumda ekip anlayışı ile farklı ekipler oluşturabilir. olan bireylere yönelik daha da olumlu Oluşturduğu ekipler ile aile hekimlerinin bir tutum ve bakım geliştirilebilir. Benzeri talebi ya da doğrudan başvuru üzerine evde eğitimler aile sağlığı elemanları ve toplum sağlık hizmetleri ve lüzumu halinde evde sağ^1ğ1 çalışanlarına da planlanmalıdır, yaşam sonu bakım hizmeti sunabilir. Uzman ^ile hekimlerinin yaşlı bireylere sunmuş görüşü gereken durumlarda randevu almak oldukları sağlık hizmetlerini standartize ve transportu sağlamak koşuluyla hastanın etmek ve olanaklıysa kanıta dayalı hale ilgili hastaneye ulaşımını ve hastaların “vaka getirmek amacıyla rehberler hazırlanması yönetimini” gerçekleştirebilir. Aile hekimleri ve rehberlere göre hizmet verilmesi teşvik bu çerçevede yaşlı hastalarının bakımını edilmelidir. kolaylaştırabilir ve sürdürülebilir hale Özellikle kırsal bölgede yalnız çalışan getirebilir. Bu ekipte yaşlı bireylerin aıle hekimlerine uzaktan eğitim olanağı değerlendirilmesinde aile hekimlerine Yanı sıra telekonsültasyon yapma olanağı yardımcı olabilir ve bireylerin bakım sunulmalıdır. Telekonsültasyon tıp evi talebi söz konusu olduğunda aracılık fakülteleri bünyesinde bulunan merkezler yapabilir. İleri yaşam talimatları konusunda aracılığıyla yürütülmelidir, hukuki danışmanlık verebilir. Belediye Giderek yaşlanan ülkemizin ve diğer kamu kurum kuruluşlarının vatandaşlarına kolay erişilebilir ve rekreasyonel çalışmalarına aracılık edebilir. hakkaniyetli sağlık hizmeti sunumu İlçe düzeyinde kurulacak olan “Yaşlı konusunda aile hekimliğinin önemli dostu Koordinasyon Merkezleri” yaşlı ve katkıları olacaktır. Sahada ve özellikle engelli bireylere yönelik sunulacak olan yaşlanmanın ve yalnızlığın yoğun olduğu sağlık, sosyal ve bakım hizmetlerinin kırsal bölgelerde bu konuda önemli entegrasyonunu sağlayıp, yaşlı ve gereksinimler bulunmaktadır. Sağlık alt yakınlarının bu hizmetlere erişimini yapısının nispeten zayıf olduğu ve insan kolaylaştıracaktır. kaynağı bakımından güçlendirilmesi Aile hekimleri ise koordinasyon gereken bu bölgelerde eğitim ve merkezlerinin sunduklan hizmetlerden telekonsültasyon gibi olanaklar sunulmalı yararlanıp, hastalarının sağlıklarının ve yaşlı bireylerin bakımını koordine edecek gelişimine katkı sağlayacak olacak ve “Yaşlı Dostu Koordinasyon Merkezleri” koruyucu sağlık hizmeti sunacaklardır. kurularak bu hizmetler hayata geçirilmelidir. 1 I ?Pı48 www.pmdergi.web.tr • yıl: 15 • sayı: 129 • mart-nisan 2020

Not: Bu Yazı pmdergi.web.tr Sitesinde Yayınlanmaktadır.